Dlaczego coraz więcej dzieci i młodzieży się samookalecza?

Niewątpliwie  jest to jeden z problemów, jaki spędza sen z powiek u wielu rodziców dzieci i dorastającej młodzieży. Samookaleczenia, czyli  celowe działania, które mają doprowadzić do drobnych lub umiarkowanych obrażeń ciała (bez intencji samobójczych). Zachowania te mogą mieć charakter nawykowy czy wręcz nałogowy.  Z praktyki i obserwacji  psychologa warto dodać, że problem ten istniał zawsze, jednak niepokojące jest to, że w ostatnich latach ilość zgłoszeń na terapię i konsultację z powodu zachowań autodestrukcyjnych systematycznie wzrasta.  Prawdopodobną przyczyną eskalacji tego zjawiska, jest czas pandemii i związanej z tym nauki zdalnej. Część młodzieży nie poradziła sobie z taką formą nauki – czuła się wyizolowana, odzwyczaiła się od systematycznych kontaktów społecznych, straciła możliwość  rozwijania kompetencji społecznych. Wyniki wielu badań jednoznacznie wskazują, iż dzieci i młodzież w okresie nauki zdalnej oceniała swoje aktualne samopoczucie psychiczne oraz fizyczne jako  gorsze w stosunku do okresu sprzed pandemii. Sporo badanej młodzieży przejawiało wyraźne symptomy stanów depresyjnych: cały czas odczuwało smutek,  samotność, przygnębienie. W wielu przypadkach jednym ze sposobów rozładowania przykrych emocji było właśnie stosowanie zachowań autodestrukcyjnych.  Okres po powrocie do szkoły paradoksalnie również nie poprawił sytuacji. Wiele młodych osób miało ogromny problem z powrotem do starej,  ale dla nich już nowej i obcej rzeczywistości, u wielu z nich nasiliły się  stany lękowe,  fobie społeczne. W tym przypadku  również zanotowano wzrost ilości przypadków młodzieży, która zaczęła się samookaleczać w celu poradzenia sobie  z odczuwanym silnym dyskomfortem psychicznym.

Dlaczego moje dziecko się samookolecza?

Wielu rodziców zadaje sobie pytanie dlaczego ich dziecko to robi? Czy popełnili jakiś błąd? A może coś przeoczyli? Odpowiedź na to pytanie jest wielowątkowa, gdyż przyczyny samookaleczeń mają bardzo różne podłoże (w tym miejscu pominiemy już sytuację związaną z pandemią). Młoda osoba może dokonywać  samouszkodzeń z powodu różnych, specyficznych doświadczeń, z którymi nie jest w stanie sama sobie poradzić. W praktyce zazwyczaj wygląda to tak, że młoda osoba odczuwa tak silne i negatywne emocje, że nie potrafi z nimi wytrzymać, zatem szuka dla nich jakiegokolwiek  dostępnego sposobu  rozładowania.  Samookaleczenia są bardzo często formą komunikatu do otoczenia, choć niekoniecznie próbą zwrócenia na siebie uwagi. Najczęściej oznaczają komunikat „Nie radzę sobie. Nie wiem co zrobić ze swoimi emocjami.” Jak wskazują badania jedną z głównych przyczyn samookaleczenia u dzieci i nastolatków są traumatyczne doświadczenia (np. śmierć w rodzinie,   choroba bliskiej osoby, bycie ofiarą przemocy ), trudności w radzeniu sobie z emocjami i sytuacjami kryzysowymi (np. rozwód rodziców - ogólny rozłam w rodzinie), zaniedbania rodzicielskie (fizyczne i emocjonalne), odrzucenie przez grupę rówieśniczą, problemy z nauką, przewlekłe obniżenie nastroju, poczucie beznadziejności, depresja, choroba afektywna dwubiegunowa, zaburzenia lękowe,  nadużywanie substancji psychoaktywnych. Trzeba pamiętać również, że różne przyczyny mogą się nakładać na siebie, co jeszcze bardziej komplikuje nam sytuację.

Co rodzic może zrobić?

Chyba najważniejszym pytaniem, jakie zadaje sobie rodzic dziecka z zachowaniami  autodestrukcyjnymi, jest pytanie: „Co można  zrobić, by pomóc?” Aby móc skutecznie pomóc dziecku, musimy pamiętać, by kierować się paroma ważnymi zasadami. Na pewno kiedy rodzic  odkryje, że jego dziecko się samookalecza,  nie powinien za to go karać, krytykować, moralizować, czy też straszyć konsekwencjami. To pierwsza , podstawowa zasada.

Zatem co warto robić?

♥ Przede wszystkim zachować spokój.

Krzyk i nadmierne emocje wykazywane przez rodzica w sytuacji odkrycia, że dziecko się samookalecza, na pewno nie pomoże. Interweniując, wykaż empatię i zrozumienie dla dziecka i jego problemów (warto wcześniej ochłonąć).

♥ Nie odwlekać reakcji.

Konfrontacja z problemem musi być natychmiastowa, odkładanie reakcji w czasie może przyczynić się do tego, że problem się pogłębi.

 ♥ Zapewnić profesjonalną opiekę.

Można w tym celu udać się do pedagoga szkolnego, który pokieruje dalej lub też bezpośrednio do poradni psychologiczno-pedagogicznej w celu umówienia dziecka  na konsultację z psychologiem. Czasem potrzebna jest również terapia psychologiczna dla rodzica (jeśli przyczyny autodestrukcji dziecka tkwią w  jego środowisku rodzinnym). 

 ♥ Być czujnym i uważnym rodzicem.

Pamiętajmy, że samookaleczenia zwiększają ryzyko samobójstwa – zatem uważnie obserwuj dziecko podczas procesu leczenia i terapii. Leczenie następuje jako powolny proces, zatem bierz pod uwagę to, iż dziecko może udawać, że już nie ma problemu i celowo błędnie zapewniać, że już z tym skończyło. 

 ♥ Rozmawiać.

Zatroszczyć się o dziecko, wspierać je w tej sytuacji, szukać z nim kontaktu. Nawet przy oporze ze strony dziecka nie poddawać się i próbować nawiązywać z nim empatyczną rozmowę.

 ♥ Słuchać.

Tak samo , jak ważna jest rozmowa, ważne jest uważne słuchanie, tego co dziecko chce Ci przekazać. Zadaniem rodzica jest stworzenie przestrzeni na wysłuchanie i sprawić, żeby dziecko chciało do niego mówić o swoich problemach.

Jak wspierać dziecko z dysleksją?

Błędy ortograficzne, gubienie liter czy trudności w czytaniu to typowe objawy dysleksji rozwojowej. Badania wskazują, że dotyczy ona około 15% wszystkich dzieci. Możemy jednak wspierać i pracować z małym dyslektykiem w konkretny sposób żeby pomóc mu w edukacji i dalszym życiu.

Co to jest dysleksja rozwojowa?

Terminem dysleksji rozwojowej określa się zespół specyficznych trudności w uczeniu się czytania i pisania. Problemy te mogą występować pod postacią izolowaną lub łączoną oraz przejawiać się jako:

⇒ dysgrafia – brak umiejętności odtwarzania starannego i właściwego poziomu graficznego pisma (tzw. brzydkie pismo);

⇒ dysleksja – specyficzne trudności w nauce czytania (obniżone tempo i technika czytania oraz stopień rozumienia treści), którym często towarzyszą trudności w pisaniu, problemy z koncentracją uwagi lub koordynacją ruchową;

⇒ dysortografia – specyficzne trudności w opanowaniu poprawnej pisowni (błędy ortograficzne, przestawianie sylab, gubienie liter), występujące pomimo znajomości jej zasad.

Dysleksja rozwojowa ma podłoże biologiczne. Jest uwarunkowana genetycznie lub wywołana przez mikrouszkodzenia centralnego układu nerwowego. Jest ona dziedziczna, więc jeśli rodzice lub rodzeństwo mają postawioną diagnozę dysleksji, to jest prawdopodobne, że następne dziecko także będzie ją miało. Rodzice mogą i  powinni w świadomy oraz mądry sposób wspierać swoje dzieci, ponieważ konsekwencje dysleksji  wpływają nie tylko  na występowanie trudności w uczeniu się, ale wpływają również na jego samoocenę i funkcjonowanie społeczne.

Diagnoza dysleksji rozwojowej

Diagnoza dysleksji rozwojowej wykonywana jest w poradni psychologiczno-pedagogicznej w oparciu o badanie psychologiczne (ocena rozwoju intelektualnego, emocjonalnego i społecznego dziecka) oraz badanie pedagogiczne (ocena umiejętności czytania i pisania). Wizyta w poradni  jest bezpłatna i nie wymaga skierowania. Im wcześniej dziecko rozpocznie terapię zaburzeń dyslektycznych, tym szybciej przyniesie ona pozytywne rezultaty. Należy pamiętać, że specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu rozpoznaje się wyłącznie u dzieci o prawidłowym rozwoju intelektualnym. Nie diagnozuje się ich w przypadku stwierdzenia inteligencji niższej niż przeciętna, występowania wad zmysłu wzroku i słuchu oraz zaniedbań środowiskowych i dydaktycznych.

Wsparcie rodziców i systematyczna praca z dyslektykiem

Otrzymanie opinii poradni psychologiczno–pedagogicznej  stwierdzającej specyficzne trudności w uczeniu się jest pierwszym, ale nie ostatnim krokiem na drodze do ich pokonania. Stwierdzenie dysleksji wiąże się z tym, że zarówno dziecko, jak i jego rodzice będą musieli podjąć intensywne ukierunkowane działania oraz włożyć dużo pracy w to, aby osiągnąć sukces edukacyjny na miarę możliwości dziecka.

Ważne elementy w pokonywaniu trudności dyslektycznych!

Współpraca między rodzicami, nauczycielami i uczniem

Rodzice spędzają z dzieckiem większość czasu, dlatego to ich działania w dużej mierze przyczyniają się do poprawy jego funkcjonowania.

Ważne zasady dla rodziców !

Dziecku z dysleksją powinno się okazywać zrozumienie i akceptację. Nie wolno jednak zwalniać go z wymagań oraz obowiązku codziennego usprawniania zaburzonych funkcji. Dziecko powinno regularnie uczestniczyć w zajęciach korekcyjno-kompensacyjnych oraz systematycznie wykonywać ćwiczenia w domu. Nie wolno z nich rezygnować nawet wtedy, gdy nastąpi wyraźna poprawa.

Odpowiednie środowisko do pracy

Należy przestrzegać harmonogramu dnia oraz zadbać o to, aby przestrzeń do odrabiania lekcji była zorganizowana we właściwy sposób. Rodzicu staraj się pracować z dzieckiem zawsze o podobnej porze dnia oraz w tym samym miejscu (najlepiej przy odpowiednio oświetlonym i uprzątniętym biurku). Dopilnuj, aby w pomieszczeniu do nauki panowała cisza i spokój. Pozwól dziecku samodzielnie decydować, od których zadań (łatwiejszych czy trudniejszych) chce zacząć odrabianie lekcji.

Odpoczynek

Dzieci z dysleksją poświęcają przeważnie więcej czasu na naukę niż ich rówieśnicy. Aby ćwiczenia i terapia przyniosły pozytywne efekty, dziecko nie powinno być przemęczone.  Zadbaj również o odpowiednią ilość przyjemności i zabawy w czasie wolnym oraz snu. 

Motywacja do pracy

Dziecko musi rozumieć, z czego wynikają jego trudności oraz czemu służy i jakie efekty powinna przynieść terapia. Rodzicu rozmawiaj z dzieckiem na temat dysleksji, ponieważ problemy w szkole działają na nie demotywująco.

Pochwały

Chwal dziecko nawet za najmniejsze sukcesy, koncentruj się na jego postępach, a nie na trudnościach, podkreślaj mocne strony i nigdy nie karz za niepowodzenia. Twoja postawa akceptacji i życzliwości wzmacnia jego samoocenę i wiarę we własne możliwości.

Hobby i zainteresowania

Zapewnij dziecku możliwość realizacji własnych pasji i zainteresowań. Zachęcaj do udziału w zajęciach dodatkowych, niekoniecznie związanych z typową nauką szkolną, np. w zajęciach sportowych, muzycznych, plastycznych lub w harcerstwie.

Nauka

Pracując z dzieckiem nad doskonaleniem umiejętności uczenia się, czytania i pisania, korzystaj z wielu kanałów zmysłowych – stosuj metody wzrokowe, słuchowe i ruchowe. Towarzysz dziecku podczas odrabiania lekcji, staraj się łączyć naukę z zabawą oraz zachęcaj do czytania dla przyjemności.

Dysleksja rozwojowa nie znika samoistnie oraz nie da się jej zapobiegać, ale można w znacznym stopniu złagodzić jej objawy i konsekwencje. Systematyczna praca, fachowa pomoc nauczycieli oraz wsparcie ze strony rodziców to jedyne skuteczne sposoby gwarantujące przezwyciężenie trudności, wynikających z zaburzeń dyslektycznych.

Źródła:

• Bogdanowicz M., Czabaj R.: ,,Jestem rodzicem dziecka z dysleksją. Najważniejsze informacje i wskazówki do pracy”, Gdynia 2007,
• Bogdanowicz K., Krasowicz-Kupis G., Kwiatkowska D., Wiejak K., Weremiuk A.: ,,Czy moje dziecko jest zagrożone dysleksją?” Warszawa 2014,
• Reid G., Green S.: ,,100 i więcej pomysłów jak pomóc dziecku z dysleksją”. Gdańsk 2015.

Opracowanie – pedagog Justyna  Burzyńska

Mutyzm wybiórczy  to zaburzenie lękowe polegające na wybiórczości mówienia, przez co rozumie się, że dziecko mówi w pewnych sytuacjach, a milczy w innych. Najczęściej zaburzenie rozwija się we wczesnym dzieciństwie między 3. a 5. rokiem życia.

CHARAKTERYSTYCZNE OBJAWY MUTYZMU WYBIÓRCZEGO

Zgodnie z klasyfikacją ICD-10, DSM-IV:

1. Dziecko umie mówić, chce mówić, ale w pewnych sytuacjach po prostu nie może mówić.
2. W specyficznych sytuacjach, czyli w strefie dyskomfortu psychicznego dziecko odczuwa lęk przed mówieniem, byciem słyszanym i czasem byciem widzianym podczas mówienia, nie inicjuje rozmowy, nie odpowiada na pytania. W bezpiecznym otoczeniu, najczęściej w domu, dziecko mówi bez problemu.
3. Czas trwania przekracza jeden miesiąc w przedszkolu/szkole, nie należy brać pod uwagę pierwszego miesiąca przeznaczonego na adaptację.
4. Brak mowy nie wynika z braku wiedzy lub nieznajomości języka.
5. Nie występują inne zaburzenia komunikacji (np.jąkanie), całościowe zaburzenia rozwoju (autyzm), zaburzenia psychotyczne (schizofrenia).

Inne objawy, które mogą współtowarzyszyć:

♦ ogólna lękliwość;

♦ wzmożone napięcie mięśniowe, nieporadność, sztywność ruchów; bierność, brak swobody w zachowaniu;

♦ trudność w wyrażaniu swoich emocji, wzmożone napięcie emocjonalne;

♦ brak mimiki twarzy, czasem tiki, przygryzanie wargi, wkładanie palców do buzi, przygryzanie rękawów lub kołnierzyków;

♦ unikanie kontaktu wzrokowego;

♦ brak reakcji na polecenie wypowiedziane przez osobę dorosłą;

♦ nadwrażliwość słuchowa – na hałas, na dotyk, na tłum, czasem smak;

♦ wady wymowy i trudności językowe;

♦ trudności z jedzeniem – mogą dotyczyć miejsca spożywanych posiłków lub konsystencji pokarmów i smaków;

♦ trudności związane z korzystaniem z toalety publicznej, przedszkolnej, szkolnej.

Objawy mutyzmu wybiórczego występują w pewnych miejscach, sytuacjach, w obecności pewnych osób, w stosunku do których dziecko bądź osoba dorosła czuje się niekomfortowo. Ponadto, trudności z komunikowaniem pojawiają się również w sytuacji, kiedy osoba ma świadomość, że inni mogą ją słyszeć bądź widzieć podczas mówienia. W typowych przypadkach dziecko rozmawia w domu lub z bliskimi przyjaciółmi, natomiast milczy w szkole lub nie odzywa się do obcych, jednak mogą występować  inne wzorce zachowania.

Jak zachować się w obecności dziecka, które mówi mało lub milczy?

♦ Nie zmuszaj dziecka do mówienia i nie zawstydzaj, jeśli nie jest w stanie rozmawiać w danej chwili

♦ Traktuj dziecko tak samo jak inne dzieci – nie skupiaj na nim swojej uwagi

♦ Nie karz dziecka za brak mowy, nie bądź sfrustrowany, jeśli dziecko nie mówi

♦ Nie zadawaj otwartych pytań, zmień je na pytania zamknięte tak aby dziecko mogło kiwnąć głową tak lub nie

♦ Postaraj się unikać kontaktu wzrokowego

♦ Jeśli dziecko się odezwie – ukryj swoje zdziwienie. Zachowuj się normalnie

Wczesna diagnoza i odpowiednio podjęta terapia mogą przyczynić się do szybszej poprawy funkcjonowania dziecka.